Depressie en het autonoom zenuwstelsel: van onveilig naar verbonden

Dit is een aangepaste versie van een blog d.d. juni 2022.

Voel je je vaak somber, lusteloos en zonder energie? Misschien heb je je wel eens geschaamd voor je depressieve gevoelens, maar laat ik jou vertellen dat je er niks aan kunt doen, dat het in wezen een reactie van je lichaam is op onveiligheid. Hoe dat zit vertel ik je in dit blogartikel over het effect van het autonoom zenuwstelsel op depressie. 

Depressie als overlevingsmechanisme

Vaak schamen we ons voor het feit dat we ons depressief voelen, maar niemand heeft hiervoor gekozen. In veel gevallen ligt de oorzaak in onze jonge jeugdjaren toen we afhankelijk waren van anderen. Emotionele verwaarlozing en traumatische ervaringen liggen vaak ten grondslag aan een depressie. Het ontregelt namelijk je zenuwstelsel waardoor je levenslust uitgeschakeld wordt. We kunnen het dan ook beschouwen als een overlevingsmechanisme. Het goede nieuws is dat je weer kunt leren om beter met je autonome zenuwstelsel om te gaan, zodat je je in je huidige leven weer rust kunt ervaren en levensenergie.

Het autonome zenuwstelsel en je innerlijke evenwicht

Gedurende de dag wisselen we als gevolg van stressmomenten tussen verschillende toestanden: momenten van rust, een gevoel van opgejaagdheid en soms ook moedeloosheid wanneer de stress te lang aanhoudt. Dit zijn natuurlijke reacties van het autonome zenuwstelsel op wat er op dat moment van je wordt gevraagd. Als alles goed werkt, keer je na zo’n moment van stress of spanning weer snel terug naar een staat van ontspanning en flow.

Bij mensen met een traumatische jeugd werkt dit systeem vaak niet optimaal. Emotionele verwaarlozing, onvoorspelbaar gedrag van ouders of mishandeling kunnen ervoor zorgen dat je zenuwstelsel continu in een staat van stress of uitputting blijft hangen. Dit kan leiden tot chronische spanning, vermoeidheid, concentratieproblemen en depressieve klachten.

Het effect van het autonoom zenuwstelsel op depressie

Vroegkinderlijk trauma heeft een diepe impact op je vermogen om jezelf te reguleren. Als kind ben je afhankelijk van je ouders om je emoties te helpen reguleren (coregulatie). Als die ondersteuning ontbreekt, leer je niet goed hoe je zelf je stressreacties kunt kalmeren. Dit kan zich later uiten in extreme reacties op stress: boosheid en agressie, altijd willen vluchten of juist ineenstorten en dissociëren.

Mensen die als kind veilig gehecht waren, kunnen sneller herstellen van stressvolle situaties. Maar wie trauma’s heeft meegemaakt, blijft vaak vastzitten in een staat van disregulatie. Dit kan ertoe leiden dat je je afgesneden voelt van jezelf en je omgeving, waardoor depressie de kop op kan steken.

De polyvagaaltheorie: je zenuwstelsel als beveiligingssysteem

Psychiater Stephen Porges ontwikkelde de polyvagaaltheorie, die ons laat zien dat het autonome zenuwstelsel ons persoonlijke beveiligingssysteem is dat voortdurend op zoek is naar signalen van veiligheid, gevaar en levensbedreiging. Dit systeem bestaat uit twee onderdelen:

• De sympaticus (mobilisatie): maakt adrenaline aan en activeert zo de vecht- of vluchtreactie wanneer er gevaar dreigt. Je hebt dus nog het gevoel dat je iets aan de dreiging kan doen.
• De parasympaticus of nervus vagus: bestaat ook weer uit twee delen.
• De ventrale vagus (rust):  verbindt het hart met je gezichtsspieren. Zo kun je contact maken met anderen, wat een gevoel van veiligheid creëert (social engagement system). Je ervaart rust en verbinding. Je hebt kleur op je gezicht en je ogen staan helder.
• De dorsale vagus (immobilisatie): het deel van de nervus vagus onder het middenrif wordt actief wanneer je een situatie als overweldigend ervaart. Je overleven is in gevaar. Dit kan gebeuren bij shocktrauma (auto-ongeluk) en wanneer je je bijvoorbeeld als kind heel overweldigd of machteloos gevoeld hebt. Vechten of vluchten is geen optie meer. In dat geval is er nog maar één oplossing en dat is immobilisatie, ineenstorting. Je lichaam gaat dopamine aanmaken wat ervoor zorgt dat je minder gaat voelen. Je voelt je slap, je spijsvertering vertraagt, je stofwisseling gaat omlaag en je ademhaling wordt oppervlakkig.Kijk op www.polyvagaalinstituut.nl voor meer informatie. 

Depressieve klachten

Wanneer je als gevolg van trauma te lang blijft hangen in deze dorsale staat, verleert je systeem als het ware om weer terug te keren naar de ventrale staat van zijn. Je blijft je hulpeloos en afgezonderd voelen terwijl de situatie al lang veranderd is. Dit kan op de lange termijn leiden tot allerlei fysieke problemen als chronische vermoeidheid, spijsverteringsproblemen, een verzwakt immuunsysteem en ook depressieve klachten.

Je verliest dus het contact met je lichaam en jezelf. Dit kan uiteindelijk ook leiden tot depressie. Wanneer de dorsale vagus het langdurig overneemt, ziet de wereld er namelijk zwart en onherbergzaam uit. Het is het gevoel dat je alleen en verloren bent, hulpeloos en wanhopig. Je hebt geen idee waar je nog verbinding mee aan kan gaan.

Toch kun je leren om weer uit deze dorsale toestand te komen.

De autonome ladder en de weg naar herstel

Psychotherapeute Deb Dana introduceerde het concept van de autonome ladder, waarin de drie eerdergenoemde delen van het zenuwstelsel worden weergegeven:

1. Ventrale vagus (veilig en verbonden): je bent in contact met jezelf en anderen. Je hoofd is rustig en je lichaam ontspannen. In deze toestand heb je het gevoel dat je leeft.

2. Sympaticus (stress en actie): Je voelt je gejaagd, je hebt veel piekergedachtes, je bent boos of angstig (overleving).

3. Dorsale vagus (shutdown en depressie): Je voelt je hulpeloos, afgesloten, machteloos en moedeloos (overleving).

Bij trauma is de balans verstoord en blijven mensen vaak hangen op de onderste twee treden in overleving. Door je bewust te worden van de reacties van je zenuwstelsel en bepaalde ontspanningstechnieken toe te passen, kun je leren om weer naar een staat van veiligheid en verbinding te bewegen.

Trauma en het lichaam: waarom praten niet altijd genoeg is

Trauma zit niet alleen in je hoofd, maar vooral ook in je lichaam. Dit maakt het lastig om erover te praten, zeker als de ervaringen op jonge leeftijd plaatsvonden en er nog geen woorden voor waren. In plaats daarvan drukt trauma zich uit via fysieke klachten zoals buikpijn, paniekaanvallen of chronische spierspanning. Het lijf van getraumatiseerde mensen is net een pingpongbal die alle kanten opschiet. Vaak hebben ze geen idee waar hun heftige emoties en spanningsklachten vandaan komen.

Als kind leer je jezelf te reguleren doordat je ouders je helpen om te gaan met angstige of bedreigende momenten (coregulatie). Dit wordt ook wel ik-sterkte genoemd. Heb je dit echter gemist, dan heb je dus ook niet geleerd om jezelf te reguleren. Bij het minste of geringste zit je al midden op of onderaan de ladder. Gelukkig is het brein een plastisch orgaan. Door nieuwe ervaringen op te doen kunnen de hersenen veranderen, zeker als je jong bent. Het is dus mogelijk om (grotendeels) te herstellen van deze (vroeg)kinderlijke traumatische ervaringen.

Is het dan nodig om te praten? Jazeker, maar doorgaans neemt dat niet de ingeprente angst en onveiligheid weg. Trauma’s laten zich vooral voelen in het lichaam. Zoals psychiater Bessel van der Kolk (Traumasporen) aangeeft is het dus vooral belangrijk om te leren hoe je je lichaam en je autonome zenuwstelsel kunt kalmeren (reguleren) zodat je je weer veilig gaat voelen in je eigen lichaam.

In een interview met Augeomagazine laat Bessel van der Kolk weten het onbegrijpelijk te vinden dat aanraking, beweging en verbeeldingskracht uit de meeste therapieën zijn verbannen. Het zijn precies die elementen die getraumatiseerde mensen helpen om zich weer veilig te voelen.

Het is dus niet alleen belangrijk om over je verleden te praten, maar vooral om je lichaam te helpen reguleren in het heden zodat je je weer veilig gaat voelen in je eigen lichaam.

Vriendjes worden met je zenuwstelsel

Het effect van het autonoom zenuwstelsel op depressie is nu wel duidelijk. Als je autonome zenuwstelsel door trauma uit balans is geraakt, is het mogelijk om stap voor stap weer terug te keren naar een gevoel van veiligheid en verbondenheid. Zoals trauma-expert Gabor Maté zegt:

“The essence of trauma is a disconnect from the self. Therefore the essence of healing is not just uncovering one’s past, but reconnecting with oneself in the present.”

Hoe dat werkt? De manier waarop onrust (sympaticus) en ineenstorting (dorsale vagus) zich kenbaar maken in je lichaam kun je leren opmerken. Vervolgens ga je oefenen om jezelf zodanig te reguleren dat je weer kunt terugkeren naar de ventrale toestand van rust en verbinding. Zo word je in plaats van slachtoffer stap voor stap weer vriendjes met je eigen autonome zenuwstelsel. Deze benadering is ook voor mensen met depressieve klachten heel behulpzaam. Hiermee voorkom je dat je te diep wegzakt in een dorsale toestand van somberheid en machteloosheid. Het werkt dus preventief.

Het effect van het autonoom zenuwstelsel op depressie is hiermee duidelijk geworden. Heeft het je nieuwsgierigheid gewekt naar je eigen autonome reacties? Wil je ontdekken hoe je jezelf beter kunt leren reguleren? Reserveer een kennismakingssessie en ervaar zelf het effect van massage- en lichaamsgerichte therapie. Klik hier voor meer informatie.